Nằm kế bên con sông Hồng rộng lớn và thơ mộng, làng gốm Bát Tràng (Gia Lâm, Hà Nội) là một ngôi làng cổ nổi tiếng với nghề làm gốm được truyền qua nhiều thế hệ. Vì vậy, nơi đây hiện vẫn đang "cất giữ" một lò bầu có tuổi đời lên tới 100 năm.
Xem nhanh
1. Làng gốm Bát Tràng
Nằm bên tả ngạn sông Hồng cách trung tâm thủ đô Hà Nội hơn 10km về phía đông nam. Bát Tràng là một làng gốm cổ truyền nổi tiếng của Việt Nam.
Theo sách Đại Việt sử ký toàn thư của nhà sử học Ngô Sĩ Liên ghi: Bát Tràng có tên là Xã Bát, Làng Bát từ đời nhà Trần. Thời Lê xã Bát Tràng thuộc huyện Gia Lâm, phủ Thuận An trấn kinh bắc. Sang thời Nguyễn năm 1822 trấn kinh bắc đổi thành trấn Bắc Ninh. Năm 1831 đổi thành tỉnh Bắc Ninh. Lúc này xã Bát Tràng thuộc tổng Đông Du, huyện Gia Lâm, phủ Thuận An. Đến năm 1862 chia về phủ Thuận Thành và năm 1912 chia về phủ Từ Sơn. Sau cách mạng tháng tám 1945, có một thời gian ngắn từ tháng 2 đến tháng 11 năm 1949 huyện Gia Lâm thuộc về tỉnh Hưng Yên. Năm 1949 xã Bát Tràng nhập với xã Giang Cao và xã Kim Lan thành xã Quang Minh. Từ năm 1964 tên xã Bát Tràng được khôi phục gồm Bát Tràng và Giang Cao như hiện nay.
Như vậy, suốt hơn 1.000 năm nay, làng nghề này vẫn giữ tên là Bát Tràng. Trong lịch sử làng gốm, những loại gốm quý, độc đáo của nước ta, nổi tiếng cả trong và ngoài nước như gốm men ngọc (thời Lý, Trần); Gốm hoa nâu hay gốm men nâu (cuối thời Trần - đầu thời Lê); Gốm men rạn (thời Lê - Trịnh) và Gốm hoa lam (cuối thời Lê - thời Nguyễn) đều đã được sản xuất ở Bát Tràng.
Nhắc đến làng nghề truyền thống lâu đời ở Việt Nam, không thể bỏ qua cái tên Làng gốm Bát Tràng. Làng gốm Bát Tràng chỉ là nơi lưu giữ nét văn hóa truyền đời của Hà Nội, mà còn một trong những nguồn cung cấp đồ gốm sứ lớn nhất Việt Nam. Trải qua bao thăng trầm của thời gian, Làng gốm Bát Tràng ngày nay là địa điểm du lịch rất hấp dẫn ở gần Hà Nội, thu hút nhiều người muốn tìm hiểu về kỹ nghệ làm gốm, cũng như mua về nhà những sản phẩm gốm xuất sắc nhất tại đây.
2. Lò Bầu Cổ hàng trăm năm tuổi tại làng gốm Bát Tràng
Lò Bầu được ra đời từ cuối thế kỷ XIX, là lò nung gốm sử dụng củi để đun đốt. Lò có cấu tạo nhiều bầu, thường có 5 đến 7, hay 10 bầu tùy theo nhu cầu. Bầu có vòm cuốn liên tiếp, vuông góc với trục tiêu, trông như năm, bảy mảnh vỏ sò úp với nhau. Vòm cuốn lò dùng loại gạch chịu lửa. Độ nghiêng của trục lò so với phương nằm ngang từ 12 đến 15 độ. Lò bầu có thể tích từ 50 đến 70 mét khối. Nhiệt độ của lò có thể đạt 1300°C. Ưu điểm nổi trội của lò bầu là có thể điều khiển chế độ nhiệt thích hợp theo yêu cầu của quá trình biến đổi hóa lý phức tạp và cho phép nung được những sản phẩm lớn có chất lượng cao.
Trước đây tại làng nghề Bát Tràng có khoảng 20 chiếc Lò Bầu. Tuy nhiên, cùng với sự phát triển của công nghệ, tại làng nghề Bát Tràng đã xuất hiện nhiều kiểu lò nung khác nhau như: lò hộp, lò ga, lò điện,.. Hiện nay, làng Bát Tràng chỉ còn duy nhất một chiếc tại điểm tham quan du lịch “Lò Bầu cổ” có tên là Lò sông Hồng B.
Lò có diện tích 1030 m2, dài 15m. Sau khi xếp hàng vào lò, các thợ gốm đóng cửa lò lại rồi tiến hành đun trong khoảng 24 tiếng. Để lò nguội mới có thể lấy được sản phẩm ra khỏi lò. Lò có 5 bầu với vòm cuốn liên tiếp tựa như vỏ sò úp nối vào nhau.
Có thể nói, việc sử dụng hiệu quả loại lò này đòi hỏi rất nhiều thời gian, kinh nghiệm nhưng cũng không thể chắc chắn thành phẩm sẽ được như ý muốn. Anh Lưu Anh Đức (28 tuổi), một nghệ nhân làm gốm chia sẻ: "Lò bầu rất cần người thợ có kinh nghiệm sử dụng bởi nhiệt nó cung cấp không đồng đều. Các cụ ngày xưa làm chỉ mang tính chất hên xui, chỉ cần sơ sểnh một chút sẽ hỏng các sản phẩm. Các loại lò hiện đại bây giờ duy trì lượng nhiệt ổn định nên sẽ có thể làm ra các sản phẩm chất lượng hơn".
Trong khuôn viên lò gốm Bầu cổ hiện nay còn có rất nhiều tranh ảnh về quy trình làm gốm và những sản phẩm truyền thống được trưng bày, du khách có thể đắm mình trong không gian sáng tạo nghệ thuật.
Chủ lò Bầu - bà Ngân Hà cho biết, lần cuối lò được đốt lên là năm 1990. Sau đó, dù không nung gốm bằng lò bầu nữa, nhưng bà vẫn giữ để xếp hàng mỗi khi lũ sông Hồng lên. Đến nay bà thấy may mắn là mình quyết định giữ lại chiếc lò này, dù tốn đến hơn 1000m2 mặt bằng, vì để giữ lại và bảo tồn di tích nghề làng gốm.
Bát Tràng là làng gốm lớn và nổi tiếng bậc nhất Việt Nam. Các sản phẩm gốm của Làng rất đa dạng từ đồ dùng gia dụng, đồ chơi đến cả các loại gốm trang trí và đồ thờ... Làng gốm Bát Tràng đến nay đã hơn 700 năm tuổi. Bên ngoài lò gốm bầu cổ ở Bát Tràng là gian trưng bày các sản phẩm hiện đại. Trong khuôn viên lò gốm bầu cổ còn có cả không gian sáng tạo nghệ thuật. Phía ngoài là khu vực dành cho du khách trải nghiệm làm gốm thủ công. Đặc biệt, các em nhỏ rất thích tự tay nặn các sản phẩm gốm.
Lò bầu cổ Bát Tràng bây giờ là điểm du lịch, ngoại khoá hấp dẫn, thu hút các học sinh, sinh viên đến để tìm hiểu về lịch sử nghề thủ công của ông cha. Bên ngoài lò là khu vuệc dành cho du khách trải nghiệm làm gốm thủ công. Đặc biệt là các em nhỏ rất thích tự nặn các sản phẩm gốm. Không chỉ có du khách Việt Nam, nhiều du khách nước ngoài cũng rất thích thú với trải nghiệm này.
